Gotowość do nauki w szkole

       Rozpoczęcie przez dziecko nauki szkolnej jest bardzo ważnym wydarzeniem w jego życiu. Szkoła jest miejscem, w którym dziecko przekracza próg beztroski i zaczyna funkcjonować w zupełnie nowej rzeczywistości wypełnionej innymi zadaniami, obowiązkami oraz problemami. Tematyka gotowości szkolnej w aspekcie zaistniałych zmian oświatowych budzi nieustannie szczególne emocje. Dyskusje co do wieku rozpoczęcia obowiązku szkolnego przyczyniły się do ponownego rozpatrywania problemu gotowości szkolnej, jak również możliwości rozwojowych posiadanych przez dziecko rozpoczynające naukę w szkole.

    Współczesne definicje pojęcia „gotowość szkolna” są rezultatem wieloletnich poszukiwań teoretycznych jak i empirycznych. Temat ten był i jest nadal często poruszany przez pedagogów i psychologów. Gotowość szkolną, zwaną też często dojrzałością do nauki szkolnej definiuje się jako „osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju intelektualnego, społecznego, fizycznego, jaki pozwala mu brać udział w życiu szkolnym i opanować treści określane przez program klasy pierwszej.” Problematyka gotowości szkolnej obejmuje poziom rozwoju intelektualnego, emocjonalno- społecznego oraz fizycznego dzieci a także ich podatność i wrażliwość na naukę szkolną.
Z początkiem roku szkolnego poprzedzającego możliwe rozpoczęcie przez dziecko nauki w klasie I szkoły podstawowej (w październiku – listopadzie) przeprowadza się analizę gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole (diagnozę przedszkolną).W oparciu o zgromadzone wyniki diagnozy przedszkolnej nauczyciel przedszkola opracowuje i realizuje indywidualny program wspomagania i korygowania rozwoju dziecka. Celem takiej analizy jest także zgromadzenie informacji, które po przekazaniu rodzicom mają im pomóc w poznaniu stanu gotowości swojego dziecka do podjęcia nauki w szkole podstawowej, aby mogli je wspomagać w osiąganiu tej gotowości, odpowiednio do ich potrzeb.
Czym charakteryzuje się dziecko gotowe do nauki szkolnej? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy skupić się na rozwoju fizycznym, odpowiednim poziomie dojrzałości intelektualnej, ze szczególnym uwzględnieniem takich procesów jak: uwaga, pamięć, myślenie, spostrzeganie wzrokowe i słuchowe oraz mowa. Bardzo istotny jest również poziom dojrzałości społecznej oraz psychicznej w zakresie emocjonalno- motywacyjnym, gdyż to od niej zależy w ogromnym stopniu funkcjonowanie dziecka w szkole oraz wyniki uczenia się.
Należy podkreślić, że w zakresie rozwoju fizycznego znaczący wpływ na funkcjonowanie w szkole ma ogólny stan zdrowia dziecka oraz sprawność ruchowa. Psycholog Bożena Janiszewska dojrzałość szkolną w zakresie rozwoju fizycznego określa następująco:
• Dziecko powinno mieć powyżej 120 cm wzrostu, ważyć powyżej 23 kg (te parametry idą w parze z twardością kośćca, siłą mięśni, ogólną odpornością na zmęczenie i odpornością organizmu na choroby; do tych wartości dopasowana jest wielkość ławek). Ewentualne wady powinny być zdiagnozowane i korygowane.
• Rozwój ruchowy dziecka powinien charakteryzować się koordynacją ruchów, zdolnością utrzymania równowagi, zwinnością ruchów na tyle, by dziecko bezpiecznie poruszało się wśród innych dzieci na terenie szkoły, oraz mogło przez doświadczenia ruchowe poznawać stosunki przestrzenne.
• Ruchy rąk (zależne m.in. od stopnia skostnienia nadgarstka) powinny być sprawne na tyle, by umożliwić odpowiedni poziom rysowania, pisania drobnych elementów w linijkach; ruchy powinny być skoordynowane i płynne (od tego zależy tempo pisania i odporność ręki na zmęczenie); odpowiedni poziom koordynacji wzrokowo-ruchowej umożliwia wykonywanie precyzyjnych czynności.
 Wskaźnikiem odpowiedniego poziomu dojrzałości intelektualnej jest umiejętność spostrzegania i różnicowania spostrzeżeń oraz dostatecznie rozwinięty poziom wyobraźni i uwagi dowolnej. Istotna jest tu także zdolność intencjonalnego zapamiętywania i odtwarzania podawanych treści (wierszy, piosenek, poleceń, instrukcji), jak również zdolność myślenia przyczynowo- skutkowego i wnioskowania. Dziecko gotowe do podjęcia nauki w szkole powinno mieć zdolność kierowania uwagi na dany obiekt i utrzymywania jej przez dłuższy czas. Myślenie powinno charakteryzować się możliwością operowania informacjami w sposób pozwalający rozumieć proste pojęcia, prawidłowości, zasady i reguły. Dziecko dojrzałe intelektualnie jest aktywne poznawczo, ma potrzebę uczenia się, wykazuje zainteresowanie czytaniem, pisaniem, ma dobrą orientację w najbliższym otoczeniu, posiada bogaty zasób doświadczeń i wyobrażeń, które są podstawą rozwoju pojęć. Potrafi uważnie i ze zrozumieniem słuchać tego, o czym mówi nauczyciel, rozumie i wykonuje jego polecenia. Charakteryzując dziecko gotowe do podjęcia nauki, nie można pominąć umiejętności swobodnego wypowiadania się w zrozumiały sposób, wyrażania własnych sądów, wyciągania wniosków, formułowania ocen oraz stawiania pytań. Ogromne znaczenie ma prawidłowy rozwój mowy, zarówno pod względem artykulacyjnym, jak i zasobu słownictwa, oraz swobody poprawnego wypowiadania myśli. W spostrzeganiu słuchowym dziecko powinno odróżniać poszczególne głoski i wyodrębnić je w wyrazie. Ma to ogromne znaczenie dla nabycia umiejętności czytania. Myślenie dziecka powinno charakteryzować się możliwością operowania informacjami tak, by możliwe stało się rozumienie prostych pojęć, prostych zasad, reguł, prawidłowości; by dziecko zaczęło wnioskować oraz wiązało informacje na zasadach logicznych. Mowa dziecka powinna pełnić już funkcję komunikatywną- oznacza to, że dziecko może porozumiewać się mową wiązaną, posiada odpowiednio duży zasób słów i zna wiele pojęć na tyle, by korzystać z poleceń i komentarzy nauczyciela oraz rozumieć czytane przez dorosłego teksty. Powinno prawidłowo wymawiać głoski, by je prawidłowo analizować i syntetyzować w procesie nauki pisania i czytania. Przyszły uczeń powinien umieć radzić sobie z sytuacją oceny, w miarę dojrzale reagować na sukcesy i porażki swoje oraz rówieśników. Istotne jest również rozumienie znaczenia obowiązku i odpowiedzialności za siebie. Duże znaczenie ma także umiejętność pokonywania trudności, podejmowania wysiłku, szukanie rozwiązań zadania, nie zniechęcanie się. Na tym etapie dziecko powinno być zainteresowane poznawaniem świata, zdobywaniem wiedzy. Rozpoczyna się również proces kształtowania dojrzałych relacji społecznych. Dziecko powinno rozumieć normy społeczne, być gotowe do ich przyswajania oraz przestrzegania. Istotna jest świadomość, że jest się częścią grupy a komunikaty kierowane do grupy należy odbierać, jako skierowane także do siebie. Zdolność do porównywania siebie z innymi pozwala dziecku określić się na tle grupy i dokonywać samoocenę. Kolejną cechą jest umiejętność do działania na rzecz innych
   Kolejnym aspektem dojrzałości szkolnej jest dojrzałość psychiczna w zakresie emocjonalno- motywacyjnym. Od niej zależy w ogromnym stopniu funkcjonowanie dziecka w szkole oraz wyniki uczenia się.
Dzieci dojrzałe do szkoły:
• Zaczynają rozumieć i mają w pewnym zakresie poczucie obowiązku
i odpowiedzialności za siebie (np. nie chce im się, ale ćwiczą czytanie, rysują, odrabiają lekcje itp.).
• Próbują pokonywać trudności, nie zniechęcają się tak szybko (niedojrzałe- nie chcą rano wstać, nie chcą pisać, nie mają na to ochoty, nie robią tego, czego nie lubią, nie rozumieją konieczności ćwiczeń itp.).
• Lubią poznawać, dociekać, zaczynają kształtować motywy poznawcze, (dzieci niedojrzałe interesują się okazjonalnie na krótko nowymi treściami).
• U dzieci stopniowo kształtują się uczucia społeczne (współczucie, przyjaźń i inne).

Bardzo duże znaczenie w osiągnięciu przez dziecko gotowości do nauki szkolnej ma jego środowisko wychowawcze a jego składnikiem, który oddziałuje na dziecko najwcześniej i najdłużej jest rodzina. Nie ulega wątpliwości fakt, iż prawidłowo funkcjonująca rodzina jest najbardziej wartościowym środowiskiem wychowawczym. W rodzinie dokonuje się proces socjalizacji dziecka. Przyjmuje ono zadania i obowiązki, które wykraczają poza jego osobiste potrzeby, czy interesy. Ponadto uczy się współdziałania w grupie oraz pełnienia ról społecznych. Każdą rodzinę cechuje określony styl wychowania, który wpływa na ilość i jakość oddziaływań wychowawczych. Jest on odzwierciedleniem sposobów oraz metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny. Najkorzystniejszym dla rozwoju osobowości dziecka jest demokratyczny styl wychowania. Jego istotne cechy to:
– dopuszczanie dziecka do współdziałania w życiu rodziny;
– luźne metody kierowania zachowaniem dziecka i sposoby jego kontroli ( perswazja i argumentacja, a nie kara i nagana);
– silna więź emocjonalna, wzajemne zaufanie i życzliwość.
Dzięki takiemu stylowi wychowania, dziecko uczy się rozwiązywać problemy, potrafi wypowiedzieć swoje zdanie na dany temat, liczy się ze zdaniem innych, potrafi współdziałać z rodzicami i rodzeństwem, przez co kształci postawy prospołeczne oraz rozwija własną inicjatywę. Dziecko zna zakres swoich obowiązków, akceptuje je z własnej chęci oraz dlatego, że zna ich sens i konieczność. Rodzice nie stosują tu środków represji, a starają się wyjaśniać dziecku, na czym polega niewłaściwe zachowanie. Dzięki temu bardzo wcześnie rozwija się u dziecka umiejętność samokontroli oraz dyscyplina oparta na przyswojonych normach i zasadach.
Czynnikiem istotnym w osiąganiu przez dzieci gotowości szkolnej jest dobry stan zdrowia. Jest on niezbędny dla regularnego uczęszczania do przedszkola. Wiąże się też ze sprawnością fizyczną. Rolą rodziców powinno być dbanie o zdrowie dziecka, odpowiednie odżywianie, nie zatrzymywanie w domu bez uzasadnionej przyczyny oraz hartowanie. Na prawidłowy rozwój dziecka, a tym samym lepsze przygotowanie do nauki szkolnej, duże znaczenie ma dobra atmosfera panująca w rodzinie. W znaczącym stopniu zależy ona też od warunków materialnych rodziny. Niewystarczające środki do życia, konflikty, atmosfera nerwowości, pośpiechu działają negatywnie na samopoczucie dziecka, zaburzają mu jego poczucie bezpieczeństwa. W rodzinach dysfunkcyjnych, z problemami dzieci często mają trudności w osiągnięciu powodzenia szkolnego.
Poziom gotowości szkolnej dzieci oraz ich przyszłe sukcesy w szkole, zależą w dużym stopniu od psychofizycznych zdolności, właściwej stymulacji ze strony środowiska przedszkolnego, jak też właściwej opieki i wsparcia osób najbliższych. Niezbędna jest zatem edukacja przedszkolna, wspomagająca ogólny rozwój dziecka, ścisła współpraca z rodzicami oparta na obustronnej wymianie informacji o dziecku oraz tworzenie sytuacji sprzyjających osiągnięciu optymalnego rozwoju w sferze fizycznej, poznawczej i emocjonalno- społecznej.