Kara i nagroda w wychowaniu dzieci

       Nie ma procesu wychowania bez nagrody i kary. Dorośli często nieświadomie popełniają błędy w tym zakresie. Najczęściej w postępowaniu z dziećmi kierujemy się intuicją, korzystając z kar i nagród stosowanych przez naszych rodziców. Czy należy posługiwać się karami i nagrodami w wychowaniu dzieci? Żeby udzielić odpowiedzi na to pytanie, należałoby przeanalizować ich skuteczność oraz sprawdzić, czy wywołują oczekiwane i pożądane zmiany w zachowaniu dziecka. Żeby nagroda i kara były środkiem wychowawczym, muszą odnieść oczekiwany skutek. O sposobie ukarania dziecka ma decydować stopień przewinienia, okoliczności, w jakich zdarzenie nastąpiło, i wiek dziecka. Ponadto przed zastosowaniem kary należy wziąć pod uwagę charakter dziecka, stopień jego
wrażliwości, jak również częstotliwość występowania niewłaściwych zachowań. Dziecko, które ma być ukarane, musi wiedzieć, za co i dlaczego. Kara będzie skuteczna tylko wtedy, gdy dziecko będzie miało odczucie, że zostało ukarane sprawiedliwie i będzie wiedziało, jakiej zmiany w jego zachowaniu dorosły oczekuje. Wymierzając dziecku karę, trzeba pamiętać, że jej skuteczność zależy również od czasu. Kara nie może być odroczona w czasie, lecz powinna być zastosowana zaraz po przewinieniu (nie należy np. grozić: zobaczysz, jak ojciec przyjdzie z pracy, to zrobi z tobą porządek). Nie można jej też wymierzać pod wpływem gniewu i złości, gdyż emocje są zawsze złym doradcą. Przyczyniają się do braku obiektywizmu i nie sprzyjają przeanalizowaniu przyczyny przewinienia. Podczas zdenerwowania, a więc będąc w stanie pobudzenia emocjonalnego, widzimy skutek i nie dajemy dziecku szansy na wyjaśnienie i wytłumaczenie się z niewłaściwego zachowania. Kara wymierzona w złości jest najczęściej bardzo surowa i wywołuje u dziecka strach, podczas którego skupia się ono nie na przewinieniu, ale na karze. Skuteczność karania jest tym większa, im silniejsze jest uczucie miłości i przywiązania osoby karzącej z karaną. Karze musi zawsze towarzyszyć ukazanie możliwości poprawy. W przeciwnym razie może dojść do zachowań agresywnych. Ponadto dziecko będzie miało negatywny stosunek do osoby wymierzającej karę.
Podczas karania trzeba brać pod uwagę stopień wrażliwości dziecka. Im dziecko jest wrażliwsze, tym kara powinna być słabsza. Z karaniem wiąże się również poczucie winy. Dziecko, które postąpi źle, najczęściej żałuje tego, co zrobiło. Jeżeli uznaje normy ustalone przez dorosłych, wówczas kary stosowane przez nich za przekroczenie zasad są bardziej skuteczne. Jeżeli dziecko nie rozumie stawianych przez dorosłych granic (ograniczeń), kary są mało skuteczne. Skuteczność kary zależy również od autorytetu osoby karzącej w oczach dziecka. Jeżeli osoba wymierzająca karę cieszy się autorytetem i uznawana jest przez dziecko za osobę sprawiedliwą, zapewne będzie żałowało ono swojego zachowania i dołoży starań, aby więcej danego czynu nie popełniać. Jeżeli natomiast osoba karząca nie cieszy się autorytetem u dziecka, to kara może wywołać u niego agresję i chęć zrobienia karzącemu na złość.
Należy unikać stosowania stale tych samych kar, gdyż powszednieją one i przestają mieć dla dziecka znaczenie. Szczególnie szkodliwe jest stosowanie kar agresywnych, nadmiernie surowych. W przypadku dzieci nadpobudliwych i agresywnych stosowanie takich kar powoduje bunt, upór, przekorę, co w konsekwencji prowadzi do zerwania więzi uczuciowych z dorosłym. Natomiast dzieci mniej wrażliwe nie przejmują się stosowanymi karami, bo zdążyły się już do nich przyzwyczaić – wówczas tracą one sens.

Kary i ich skuteczność

Najczęściej stosowane kary:
Kary cielesne – należą do kar, po zastosowaniu których mogą wystąpić niepożądane skutki. Rodzice uważają, że mają nieograniczoną władzę nad swoimi dziećmi i dlatego stosują kary fizyczne. Niestety w naszym społeczeństwie pokutuje nieuzasadnione przekonanie o ich skuteczności: mnie bito i wyrosłem na porządnego człowieka. Bicie dziecka jest sposobem na wyładowanie własnej agresji, złego humoru, niepowodzeń, zawiedzionych nadziei. Najczęściej jest tak: im większe zdenerwowanie dorosłego lub im cięższe przewinienie dziecka, tym mocniejsze lanie. Dorośli do wymierzania kar cielesnych używają otwartej dłoni, paska, rózgi, rzemieni zwanych „dyscypliną”, kabli i tego, co się znajduje pod ręką. Dzieci panicznie boją się bicia, gdyż powoduje ono ból, pozostawia ślady, poniża godność dziecka, upokarza je, a także odsłania bezradność i bezsilność wobec karzącego. Kary cielesne czynią spustoszenie w psychice dziecięcej, wywołują nienawiść, chęć odwetu, agresję skierowaną na słabszych (np. zwierzęta), a także powodują nerwice lub lęki.
Krzyk – jest karą nieskuteczną. Dziecko boi się krzyku i z czasem samo zaczyna krzyczeć na osoby słabsze i te, których się nie boi.
Zamykanie w łazience – dziecko czuje się odizolowane, opuszczone, przeżywa lęk.
Straszenie dziecka – powoduje urazy psychiczne, takie jak: nerwice, lęki i objawy somatyczne (nawracające moczenie się).
Wyzwiska – poniżają dziecko.

Inne kary stosowane przez dorosłych to kary, dzięki którym możemy spodziewać się poprawy w postępowaniu dziecka. Należą do nich:
Kara naturalna – stanowi konsekwencję winy, np. dziecko zabrało koledze zabawkę – musi ją oddać; niegrzecznie się odezwało – musi przeprosić. Tłumaczenie i wyjaśnianie-skłania dziecko do zastanowienia się nad skutkami tego, co zrobiło. Ukazywanie konsekwencji niewłaściwego zachowania się – dziecko nie sprzątnęło zabawek – nie oglądnie wieczorynki; nie zjadło obiadu – nie dostaje słodyczy.
Tzw. kary pedagogiczne, a więc nastawione na zmianę postępowania dziecka, to odmawianie przyjemności, wyrażanie mimiką, gestem, ruchem ciała niezadowolenia bądź smutku, milczenie dorosłych, pouczenie słowne wobec innych osób, czasowe odebranie przyznanego przywileju. Dziecko nie ma pretensji i żalu, że ponosi konsekwencje własnych zachowań.

Nagrody i ich skuteczność

Wielu dorosłych uważa, że nagroda pełni znaczącą rolę w procesie wychowania, gdyż utrwala lub wzmacnia:
-pozytywne zachowania;
-wiąże się z poczuciem bezpieczeństwa;
-umacnia wiarę we własne możliwości;
-mobilizuje do podejmowania coraz trudniejszych zadań;
-wzmacnia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi;
-rozbudza pozytywne uczucia, np. radość, uznanie, sukces;
-oddziałuje pozytywnie na innych.
By nagroda wpływała dodatnio na rozwój osobowości i wychowanie, musi spełniać pewne warunki. Po pierwsze, gdy nagrodzona osoba faktycznie na wyróżnienie zasłużyła (nagroda za dodatkowy wysiłek), a po drugie, gdy nagroda motywuje do dalszego działania. Należy pamiętać, że nagroda może być celem samym w sobie, a nie bodźcem do działania. Dlatego należy zapobiegać motywacji działania nastawionej na nagrodę. Mamy wiele rodzajów nagród, które można stosować wobec dzieci:
Nagradzanie pochwałą i uznaniem-słowna aprobata postępowania dziecka, uśmiech, radość, głośne wyrażanie uznania wobec innych osób, wyrażenie podziwu, pogłaskanie po głowie, przytulenie. Pamiętać jednak należy o tym, że pochwała i uznanie powinny być proporcjonalne do włożonego wysiłku i chęci. Wtedy odniosą oczekiwany skutek.
Sprawianie dziecku przyjemności – wspólna z rodzicami wycieczka rowerowa, wyjście do kina, zgoda na spotkanie z koleżankami i kolegami, zaproszenie kolegi do domu i wspólna gra w grę planszową.
Obdarzanie uwagą i zaufaniem – dziecko ma poczucie własnej wartości i odczuwa radość z pozornej, ale upragnionej wolności oraz poczucia dorosłości. Zaufanie ma wysokie walory wychowawcze, gdyż polega na zmniejszeniu kontroli nad tym, co dziecko robi, z kim i czym się bawi.
Wspólne z rodzicami spędzanie wolnego czasu – wyjście do teatru, kina, na koncert lub do muzeum.
Nagrody rzeczowe – to też pochwała, tylko wyrażona poprzez symboliczny upominek (należy unikać drogich prezentów), np. maskotkę, książkę, grę, zabawkę, itp. Nagroda powinna być wręczona za konkretne zachowanie, działalność.

Poprawnie stosowane kary i nagrody powinny służyć nam, dorosłym, do osiągania zamierzonych celów wychowawczych. Stanowią one narzędzia, dzięki którym możemy zmienić na lepsze dziecięce zachowania, a znając ich skuteczność, możemy wspomagać prawidłowy rozwój dziecka.